Ürək əzələsi (miokard)

Tərif
Ürək əzələsi (miokard) - ürəyin orta qatını təşkil edən, ixtisaslaşmış əzələ toxumasıdır. O, skelet əzələsi kimi zolaqlı quruluşa malik olsa da, funksional olaraq avtonom (qeyri-iradi) çalışır.

Morfologiya
Miokard hüce­yrələri xüsusi quruluşa malikdir: onlar bir neçə nüvəli, şaxələnmiş və bir-biri ilə interkalar disklər vasitəsilə əlaqəli olan hüce­yrələrdir. Bu disklərin daxilində gap junctions (qovşaq birləşmələri) yerləşir. Gap junctions vasitəsilə ionların və elektrik siqnallarının bir hüce­yrə­dən digərinə sürətlə ötürülməsi təmin olunur. Bu xüsusiyyət sayəsində miokard funksional sin­sitium kimi fəaliyyət göstərir – yəni yığılan hücey­rə şəbəkəsi bir bütün kimi davranır.

Miokard hüce­yrə­lərinin daha bir xüsusiyyəti onların diad strukturuna malik olmasıdır. Skelet əzələlərindən fərqli olaraq (onlarda triad strukturu olur – iki sarkoplazmatik retikulum sisternası + bir T-tubul), ürək əzələsində bir T-tubul və bir sarkoplazmatik retikulum sisternası yerləşir – buna diad deyilir. Bu struktur kalsiumun buraxılması və əzələ yığılmasının başlanğıcı üçün vacibdir.

Fiziologiya
Miokard ritmik və sinxron yığılma qabiliyyətinə malikdir. Bu, öz-özünə impuls yarada bilmə (avtomatizm), impulsları yayma (keçiricilik) və impulsları cavab olaraq yığılma şəklində ifadə etmə (oyanıqlıq) xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.

Hərəkət potensialı:
Miokard hücey­rələrindəki hərəkət potensialı beş mərhələdən ibarətdir:

• Faza 0 (Depolarizasiya): Sürətli Na⁺ kanalları (Nav1.5 alt tipi) açılır, hüce­yrəyə Na⁺ axını olur və membran potensialı sürətlə pozitivləşir.
• Faza 1 (İlkin repolarizasiya): Na⁺ kanalları bağlanır, K⁺(Transient outward) axını başlayır və membran potensialı bir qədər azalır.
• Faza 2 (Plato): L-tipli Ca²⁺ (Cav1.2) kanalları açılır və Ca²⁺ hücey­rəyə daxil olur; bu zaman K⁺(IKr, IKs) çıxışı ilə tarazlıq yaranır və uzunmüddətli sabit potensial (plateau) mərhələsi formalaşır. Bu mərhələ miokardın uzun refrakter dövrünü təmin edir.
• Faza 3 (Repolarizasiya): Ca²⁺ kanalları bağlanır, IKr və IKs K⁺-çıxışı davam edir və membran potensialı bərpa olunur.
• Faza 4 (İstirahət): Hüce­yrə dinc vəziyyətə qayıdır, əsasən Na⁺/K⁺-ATFaza və Na⁺/Ca²⁺ dəyişdiricisi ilə ion balansı bərpa olunur.

- Na⁺/K⁺-ATFaza: 3 Na⁺ ionunu hücey­rədən çıxarır, 2 K⁺ ionunu hücey­rəyə daxil edir. Bu aktiv daşıma prosesi enerji (ATF) tələb edir və istirahət potensialının qorunmasında əsas rol oynayır.
- Na⁺/Ca²⁺ dəyişdiricisi: 1 Ca²⁺ ionunu hüce­rədən çıxarır, əvəzində 3 Na⁺ ionunu hüce­rəyə daxil edir. Bu antiport mexanizmi əsasən Ca²⁺ səviyyəsinin tənzimlənməsi üçün vacibdir və Na⁺ konsentrasiyasından asılıdır.

Bu kompleks hərəkət potensialı miokardın ritmik, güclü və koordinasiyalı yığılmasını təmin edir.

Refrakter dövrlər:

• Mütləq refrakter dövr: Bu dövrdə (əsasən faza 0–2 arası) yeni hərəkət potensialının yaranması mümkün deyil, çünki Na⁺ kanalları inaktiv haldadır. Bu, tetanik yığılmaların qarşısını alır və ürəyin diastol mərhələsinə keçməsini təmin edir.
• Nisbi refrakter dövr: Faza 3-də baş verir. Bu dövrdə güclü bir stimul ilə yeni hərəkət potensialı yarana bilər, lakin bu cavab zəif və qeyri-normal ola bilər.

Uzun refrakter dövr miokardın özünəməxsus xüsusiyyətidir və skelet əzələsindən əsas fərqlərindən biridir. Bu, ürək ritminin sabit və koordinasiyalı olmasını təmin edir.

Reseptorlar və siqnal ötürülməsi:
Miokard hücey­rələrinin səthində müxtəlif reseptorlar yerləşir. Ən önəmliləri:

• β1-adrenergik reseptorlar – simpatik sinir sistemi vasitəsilə norepinefrin və ya adrenalin bu reseptorlara bağlanır. Bu, Gs proteini vasitəsilə adenilat siklazanı aktivləşdirir, cAMF səviyyəsini artırır və nəticədə protein kinaza A aktivləşir. Bu, kalsium kanallarının fosforilləşməsinə və kalsiumun hüce­rəyə axınına səbəb olur, yığılmanın gücü və tezliyi artır.
• M2-muskarin reseptorlar (M-xolinoreseptorlar) – parasimpatik sinir sistemi vasitəsilə asetilxolin bu reseptorlara bağlanır. Bu, Gi proteini ilə adenilat siklazın fəaliyyətini azaldır, cAMF səviyyəsini aşağı salır və nəticədə yavaşladıcı təsir göstərir: ürək döyüntülərinin sayı azalır.

Bu reseptorlar vasitəsilə ürək fəaliyyətinə dəqiq və dinamik tənzimləmə tətbiq olunur.

Təsirin növləri (trop effektlər)
Ürək əzələsinə təsir edən maddələr və sinir stimulları aşağıdakı trop effektlərə səbəb ola bilər:

• İnotrop – yığılmanın gücünə təsir edir. Məsələn, β1-reseptorların aktivləşməsi müsbət inotrop effekt yaradır.
• Xronotrop – ürək yığılmalarının tezliyinə təsir edir. Simpatik aktivlik xronotropluğu artırır (müsbət xronotrop effekt).
• Batmotrop - miokard hüce­rələrinin oyanıcılığına təsir edir. Müsbət batmotrop təsir həyəcan həddini azaldır.

• Dromotrop – impulsların keçiricilik sürətinə təsir edir, xüsusilə AV düyünündə. Simpatik təsir dromotropluğu artırır.
• Lusitrop – diastola zamanı əzələnin boşalma (relaksasiya) qabiliyyətinə təsir edir. β1 stimulyasiyası həmçinin lusitropluğu da artırır.

Bu terminlər ürək fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini ayırd etməyə və farmakoloji yaxud sinir təsirlərini daha dəqiq ifadə etməyə imkan verir.

Enerji mənbələri

Ürək əzələsi daimi enerji tələbatı olan toxumadır. Bu səbəbdən o, əsasən aerob metabolizmə əsaslanır və mitoxondrilərlə çox zəngindir.

Təsirlərə cavab

Miokard simpatik sistemin stimulyasiyasına (norepinefrin vasitəsilə) yığılmanın tezliyi və gücünü artıraraq cavab verir. Parasimpatik stimulyasiya (asetilxolin) əks effekt göstərir.

Patologiyalar

Miokard infarktı, kardiomiyopatiyalar, miokardit kimi hallar ürək əzələsinin quruluş və funksiyasını pozaraq ciddi kliniki simptomlara səbəb ola bilər.