Saya əzələ

Tərif

Saya əzələ qeyri-iradi fəaliyyət göstərən, tənzimlənməsi, əsasən, vegetativ sinir sistemi və hormonal stimullar vasitəsilə həyata keçirilən təknüvəli hüceyrələrdən ibarət əzələ toxumasıdır. Bu əzələlər daxili orqanların divarlarında (mədə-bağırsaq traktı, qan damarları, tənəffüs yolları, sidik kisəsi və reproduktiv sistem) yerləşir və bədənin homeostazını qorumaqda mühüm rol oynayır.

Etimologiya

“Saya” sözü azərbaycanca "səthində zolaq olmayan, naxışsız, birrəngli" mənasını verir. Bu əzələ növü skelet əzələlərindən fərqli olaraq zolaqsız (striasız) olduğu üçün mikroskop altında hamar görünür.

Histologiya

Saya əzələ hüceyrələrinin mikroskopik quruluşu onların funksiyasını dəstəkləyir:

1. Hüceyrə quruluşu

• Uzun, iynəvari (fusiform) formada olub, tək mərkəzi nüvəyə malikdir.
• Sitoplazmada miofibrillər nizamsız yerləşdiyi üçün mikroskop altında zolaqsız görünür.

2. Kontraktillik mexanizmi

• Saya əzələ hüceyrələrində aktin və miozin filamentləri skelet əzələlərindən fərqli olaraq sarkomer strukturu yaratmır.
• Sıxlıq cisimcikləri (dense bodies) aktin filamentlərinin bağlanma nöqtələridir və skelet əzələsindəki Z-xətləri ilə funksional oxşarlığa malikdir.

3.Hüceyrələrarası əlaqə

• Neksuslar (gap junctions) hüceyrələr arasında ionların və siqnal molekullarının ötürülməsini təmin edərək, koordinasiya olunmuş yığılmalara şərait yaradır.
• Bazal membran hüceyrəni əhatə edir və hüceyrələrarası əlaqəni sabit saxlayır.



Fiziologiya
Saya əzələ müxtəlif fizioloji proseslərdə mühüm rol oynayır.

1. Kontraksiya mexanizmi

• Kalsiumun (Ca²⁺) hüceyrəyə daxil olması əsas stimuldur.
• Kalsium kalmodulin adlı zülala bağlanaraq miozin yüngül zəncir kinazasını (Myosin Light Chain Kinase- MLCK) aktivləşdirir.
• MLCK miozinin fosforlaşmasını təmin edərək aktin-miozin qarşılıqlı təsirini artırır və nəticədə kontraksiya baş verir.
• Bu mexanizm skelet əzələsindəki troponin-tropomiozin sistemindən fərqlənir.

2. Enerji istifadəsi və kontraksiya növləri

• Saya əzələ skelet əzələlərindən daha az ATF sərf edir və uzunmüddətli yığılmanı qoruma qabiliyyətinə malikdir.
• Tonik və fazalı kontraksiyalar:

Tonik: Davamlı tonusda olan əzələlər (məsələn, damarlar və mədə-bağırsaq əzələləri).

Fazalı: Müəyyən qıcığa cavab olaraq qısa müddətli yığılan əzələlər (məsələn, sidik kisəsi və bağırsaqlar).

Saya əzələnin növləri

Saya əzələlər iki əsas tipə bölünür:

1. Single-unit (vahid tipli) hamar əzələ

• Hüceyrələr bir-biri ilə neksuslar vasitəsilə əlaqəlidir və birlikdə sinxron şəkildə yığılır.
• Avtomatik fəaliyyət göstərir və xarici qıcığa ehtiyac olmadan öz-özünə yığılma qabiliyyətinə malikdir (məsələn, mədə-bağırsaq traktı, sidik kisəsi, uşaqlıq və bəzi qan damarları).
• Dalğa kimi peristaltik hərəkətləri təmin edir.

2. Multi-unit (çox vahidli) hamar əzələ

• Hüceyrələr arasında az sayda neksuslar var və hər bir hüceyrə ayrıca sinir lifləri tərəfindən innervasiya edilir.
• Daha dəqiq və müstəqil hərəkət edir (məsələn, gözün bəbək əzələləri, dəri damarları, tənəffüs yollarının saya əzələləri).
• Sinir impulsları və hormonal tənzimlənmə ilə aktivləşir.

Kliniki əhəmiyyət

Saya əzələ ilə bağlı pozulmalar bir çox patoloji vəziyyətlərlə əlaqələndirilir:
1. Hipertenziya

• Damar saya əzələsinin həddindən artıq yığılması arterial təzyiqin yüksəlməsinə səbəb olur.
• Kalsium kanal blokatorları (məsələn, amlodipin) damarların genişlənməsinə səbəb olaraq hipertenziyanı müalicə edir.

2. Astma və bronxospazm

• Tənəffüs yollarının saya əzələsinin həddindən artıq yığılması bronxospazma səbəb olur.
• Beta-2 adrenoreseptor aqonistləri (məsələn, salbutamol) saya əzələnin boşalmasını təmin edir və bronxodilatasiya yaradır.

3. Bağırsaq hərəkətliliyinin pozulması

• Bağırsaq saya əzələsinin normadan artıq və ya az yığılması ishal və ya qəbzlik kimi problemlərə gətirib çıxara bilər.
• Antixolinergik dərmanlar bağırsaq spazmlarını azaldır.

4. Sidik kisəsi disfunksiyası

• Detrusor əzələsinin həddindən artıq aktivliyi sidik saxlamama (inkontinensiya) ilə nəticələnir.
• Muskarin reseptor antaqonistləri bu əzələnin həddindən artıq aktivliyini azaldır.

Araşdırmalar və tətbiqlər

Saya əzələ tədqiqatları dərman terapiyasında mühüm rol oynayır:

• Farmakoloji tədqiqatlar saya əzələnin tənzimlənməsini anlamağa və dərman terapiyalarının inkişafına kömək edir.
• Toxuma mühəndisliyində saya əzələdən süni orqan və damarlar yaratmaq üçün istifadə edilir.
• Nevrogenik və hormonal tənzimləmə mexanizmləri üzrə araşdırmalar saya əzələnin müxtəlif xəstəliklərdə rolu ilə bağlı yeni müalicə üsullarının inkişafına töhfə verir.