Bayliss Effekti
Qan damarlarının təzyiq dəyişikliklərinə cavab olaraq tonuslarının tənzimləməsini təmin edən fizioloji mexanizm
Tərif
Bayliss effekti (həmçinin miogen autorequlyasiya kimi də tanınır) qan damarlarının, xüsusilə də arteriolaların, təzyiq dəyişikliklərinə damar tonusunu tənzimləməklə cavab verdiyi fizioloji bir mexanizmdir. Bu mexanizmin köməyilə, arterial təzyiq dəyişsə də, toxumalardakı qan axını sabit qalır.
Mexanizm
Bayliss effekti qan damarlarının saya əzələ hüceyrələrinin mexaniki gərilməyə cavab vermə qabiliyyətinə əsaslanır. Mexanizm aşağıdakı ardıcıllıqla baş verir:
- Təzyiqin artması: Damardaxili təzyiqin artması damar divarının gərilməsinə səbəb olur.
- Saya əzələ hüceyrələrinin depolyarizasiyası: Mexanohəssas ion kanalları, xüsusilə kalsium kanalları aktivləşir.
- Kalsiumun daxil olması: Depolyarizasiya nəticəsində hüceyrəyə kalsium ionları (Ca²⁺) daxil olur.
- Əzələ yığılması: Hüceyrədaxili kalsium səviyyəsinin artması kalsium-kalmodulin kompleksini aktivləşdirir, bu da miozin yüngül zəncir kinazasını (MLCK- Myosin Light-Chain Kinase) stimullaşdırır və nəticədə saya əzələlərin yığılmasına səbəb olur.
- Vazokonstriksiya: Damar daralır və bu, qan axınını azaldır.
Əksinə, təzyiqin azalması vazodilatasiyaya səbəb olur, çünki mexaniki stimullar azalır və kalsiumun daxil olması azalır.
Funksiya
Bayliss effekti, əsasən, beynin, böyrəklərin və ürəyin qan təchizatını sabit saxlamaqda mühüm rol oynayır. Əsas funksiyalarına aşağıdakılar aiddir:
- Autorequlyasiya: Dəyişən qan təzyiqinə baxmayaraq, orqanların qan axınının sabit saxlanılması.
- Qoruyucu funksiya: Artıq qan axınının və yüksək təzyiq səbəbindən kapilyarların zədələnməsinin qarşısını alır.
- Qan axınının bölüşdürülməsi: Qan axınının toxumanın metabolik ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmasına dəstək verir.
Kliniki əhəmiyyət
Bayliss effektinin pozulması bir sıra patoloji vəziyyətlərə səbəb ola bilər:
- Hipertoniya ilə bağlı orqan zədələnməsi: Məsələn, xroniki hipertenziya zamanı miogen autorequlyasiyanın pozulması beyin və ya böyrək kimi orqanların yüksək təzyiqə məruz qalmasına səbəb ola bilər.
- Hipoperfuziya: Təzyiqin azalması zamanı vazokonstriksiyanın olmaması toxumanın kifayət qədər oksigenlə təmin olunmamasına gətirib çıxara bilər.
- İflic (insult): Beyində autorequlyasiyanın pozulması işemik və ya hemorragik hadisələr riskini artıra bilər.
Araşdırmalar və tətbiq sahələri
Son tədqiqatlar Bayliss effektinin damar xəstəlikləri və hipertenziyanın inkişafındakı rolunu araşdırır. Terapevtik yanaşmalar miogen reaksiyanın modulyasiyasına yönəlmişdir ki, bu da orqan zədələnmələrinin qarşısını almaq və ya azaltmaq məqsədi daşıyır.
Fiziologiya dərslikləri:
Boron WF, Boulpaep EL. Tibbi Fiziologiya. 3-cü nəşr. Elsevier, 2016.
Guyton AC, Hall JE. Tibbi Fiziologiya üzrə dərslik. 13-cü nəşr. Elsevier, 2015.
Elmi məqalələr:
Johnson PC. Skelet əzələlərində qan axınının tənzimlənməsinin miogen mexanizmləri. Circ Res. 1986;59(5):482-495. doi:10.1161/01.RES.59.5.482
Davis MJ, Hill MA. Damarların miogen reaksiyası ilə bağlı siqnal mexanizmləri. Physiol Rev. 1999;79(2):387-423. doi:10.1152/physrev.1999.79.2.387
İxtisaslaşmış mövzu kitabları:
Michel CC, Strøman DS. Mikrosirkulyasiya. Academic Press, 2011. ISBN: 9780123738844.
Onlayn məlumat bazaları:
PubMed (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov): "Bayliss effect" və ya "vascular myogenic response" açar sözləri ilə axtarış.
Milli Biotexnologiya Məlumat Mərkəzi (NCBI): Damar mexanizmləri ilə bağlı resurslar.
İcmal məqalələr və tədqiqatlar:
Secomb TW. Qan axınının tənzimlənməsi üçün nəzəri modellər. Microcirculation. 2008;15(8):765-775. doi:10.1080/10739680802107483.
Bayliss-effektinin orijinal mənbəsi:
Bayliss WM. Daxili təzyiq dəyişikliklərinə arterial divarın lokal reaksiyaları haqqında. J Physiol (Lond.). 1902;28(3):220-231. doi:10.1113/jphysiol.1902.sp000911.
3 baxış, 0 bəyənmə 18-01-2025
